Tổng thống Hoa Kỳ Joe Biden gặp chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình ngày 15/11/2023, bên lề Diễn đàn Hợp tác Kinh tế Châu Á Thái Bình Dương APEC được tổ chức tại San Francisco, Hoa Kỳ, từ ngày 11 đến 18/11/2023. Trang mạng Asialyst có bài phân tích của Pierre-Antoine Donnet đăng ngày 11/11/2023, nêu ra điểm căng thẳng trong quan hệ Mỹ-Trung mà cả hai dường như đều muốn xoa dịu.
Đăng ngày: 14/11/2023
Thượng đỉnh Mỹ-Trung tại vịnh San Francisco lần này là cuộc gặp trực tiếp lần thứ hai kể từ khi Joe Biden lên làm tổng thống. Phát ngôn của Nhà Trắng Karine Jean-Pierre cho biết các nhà lãnh đạo sẽ « thảo luận các vấn đề liên quan đến quan hệ song phương Trung – Mỹ, duy trì các kênh liên lạc cởi mở cũng như một loạt các vấn đề trong khu vực và toàn cầu ». Các quan chức Hoa Kỳ cho biết Washington mong muốn cạnh tranh, ganh đua với Bắc Kinh chứ không muốn « xung đột hay chiến tranh lạnh ».
Theo Asialyst, đây là thời điểm để Bắc Kinh thể hiện ưu thế trước đối thủ Washington, vào lúc mà Joe Biden đang phải đối mặt với những bất ổn địa chính trị nghiêm trọng, nhất là ở Trung Đông, kể từ khi xung đột giữa Israel và Hamas nổ ra vào ngày 07/10. Tuy nhiên tình hình của Trung Quốc cũng không mấy khả quan hơn. Kinh tế gặp nhiều khó khăn, giảm phát, … Tăng trưởng GDP dự kiến vào năm 2023 dao động quanh mức 5%, đây là kết quả tồi tệ nhất từ hơn 40 năm qua do vậy Trung Quốc vẫn cần thị trường phương Tây.
Cuộc gặp diễn ra 9 tháng sau khi Bắc Kinh bị Washington tố cáo về vụ khinh khí cầu gián điệp. Theo New York Times, cuộc họp giữa hai nguyên thủ sẽ không thể chấm dứt các bế tắc giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới, nhưng cho thấy hai bên muốn duy trì quan hệ.
Nối lại đối thoại quân sự, giảm căng thẳng về vấn đề Đài Loan
Đối với Joe Biden, mục đích ưu tiên là làm cho Trung Quốc « từ bỏ thái độ hiếu chiến ở Đông Á », nhất là đối với Đài Loan. Theo Asialyst, đây là điểm gây căng thẳng nhất trong quan hệ Mỹ-Trung. Trong những tháng gần đây, Trung Quốc đã gia tăng các hoạt động quân sự, đe dọa hòn đảo mà Bắc Kinh coi là một tỉnh của mình và có thể giành lại vùng lãnh thổ này bằng vũ lực nếu cần thiết.
Joe Biden đã 4 lần công khai trấn an bảo vệ Đài Loan nếu Trung Quốc xâm lược hòn đảo, mặt dù Mỹ vẫn khẳng định lập trường không muốn Đài Loan tuyên bố độc lập. Washington bày tỏ không khoan nhượng đối với Bắc Kinh về vấn đề Đài Loan. Chuyến thăm của cựu chủ tịch Hạ Viện Hoa Kỳ Nancy Pelosi vào tháng 08/2022, mà Bắc Kinh coi là hành động khiêu khích, đánh dấu khởi đầu của một giai đoạn đóng băng trong mối quan hệ vốn đầy biến động giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ.
Làm sao để tránh được những hiểu lầm gây chết người ? Làm sao để tránh các hành động liều lĩnh, thiếu suy nghĩ, nguy hiểm, có khả năng gây ra khủng hoảng giữa hai nước ? Nối lại đối thoại quân sự giữa hai nước là điều mà Washington mong muốn trong cuộc gặp ngày 15/11. Mục tiêu của Washington là làm sao có thể « quản lý » được cuộc ganh đua, cạnh tranh với Bắc Kinh. Một quan chức cấp cao Hoa Kỳ cho biết, Washington « không quá ảo tưởng về khả năng giảm căng thẳng giữa hai nước do vậy không nên mong đợi có được một danh sách dài các kết quả cụ thể sau cuộc gặp này ».
Tuy nhiên, việc nối lại đối thoại quân sự vẫn khả thi, theo như tham mưu trưởng quân đội Hoa Kỳ Charles Q. Brown, khi trả lời Reuters. Có những dấu hiệu cho thấy Bắc Kinh cũng mong muốn điều tương tự. Tướng Q. Brown cũng nhận định rằng khả năng Trung Quốc xâm lược Đài Loan là rất thấp, nhưng “Tập Cận Bình sẽ thử những cách khác để đạt được mục đích”.
Tại cuộc gặp lần này, tình hình ở Trung Đông sẽ rất được quan tâm. Hoa Kỳ đã buộc phải triển khai nhiều phương tiện quân sự trong khu vực, và điều này có thể làm giảm đi nguồn lực chiến lược mà Hoa Kỳ bố trí ở Đông Á. Điều này có thể khiến giới lãnh đạo Trung Quốc hài lòng và khơi dậy những tham vọng mạo hiểm với Đài Loan.
Trí tuệ nhân tạo, quân sự,… những chủ đề chính của cuộc gặp thượng đỉnh giữa hai siêu cường hạt nhân
Nhật báo South China Morning Post (SCMP) trích dẫn hai nguồn tin, cho biết “sự nguy hiểm của trí tuệ nhân tạo” là một trong những chủ đề chính của hội nghị này.
Theo báo Hồng Kông, lãnh đạo hai nước có thể sẽ công bố thỏa thuận song phương về cấm sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) trong các loại vũ khí tự động như drone hay trong việc kiểm soát vũ khí hạt nhân. Asialyst nhận định rằng, phần lớn tiến bộ của quân đội Trung Quốc đạt được trong những năm gần đây đều dựa vào trí tuệ nhân tạo. Hơn nữa, theo nhà nghiên cứu Oriana Skylar Mastro, tại viện Freeman Spogli thuộc Đại học Stanford, việc sử dụng AI trong lĩnh vực quân sự ngày càng gia tăng « khiến các cường quốc hạt nhân phải đạt được thỏa thuận để ngăn chặn việc sử dụng AI đặc biệt là trong việc kiểm soát hỏa lực hạt nhân và kiểm soát các hệ thống vũ khí hạt nhân ». Tuy nhiên nhà nghiên cứu Mastro cũng nói thêm, « lãnh đạo hai cường quốc hạt nhân có thể đồng thuận về sự cần thiết phải tiếp tục đối thoại trong lĩnh vực này nhưng sẽ không thảo luận về việc kiểm soát vũ khí hạt nhân tại San Francisco ». Trung Quốc « rất nhạy cảm về vấn đề này vì kho vũ khí hạt nhân của Trung Quốc nhỏ hơn nhiều so với Hoa Kỳ » và Bắc Kinh không muốn cùng Hoa Kỳ tiến hành kiểm soát loại vũ khí này, và cũng sẽ không thay đổi lập trường.
Ngoài ra, theo SCMP, việc soạn thảo tuyên bố chung vào cuối cuộc gặp thượng đỉnh vẫn đang bế tắc vì các nhà ngoại giao Mỹ – Trung, chưa thống nhất được ngôn ngữ sử dụng liên quan đến cuộc chiến ở Ukraina và Israel.
Hoa Kỳ và Trung Quốc cũng căng thẳng về các hoạt động quân sự của Trung Quốc ở Biển Đông và hậu quả của các hoạt động này đối với các nước láng giềng như Philippines.
Tuy nhiên, hai bên có thể đạt được đồng thuận về một chủ đề ít nhạy cảm hơn, như tăng cường các liên kết hàng không giữa hai nước hoặc áp dụng các biện pháp chống buôn ma túy Fentanyl – loại ma tuý khiến hàng chục ngàn người chết ở Hoa Kỳ. Theo các nguồn tin từ Hoa Kỳ, nơi sản xuất loại ma tuý này chủ yếu được đặt ở Trung Quốc.
Thế khó riêng của hai lãnh đạo
Các nhà phân tích cho rằng kết quả của cuộc gặp lần này sẽ cho thấy ý muốn của Bắc Kinh đứng về phe các « quốc gia bất hảo » hay không, mà dưới con mắt của Hoa Kỳ, đó là các nước như Iran, Nga, Belarus và Bắc Triều Tiên. Nếu như cho đến nay, Trung quốc không cung cấp vũ khí, hỗ trợ Nga trong cuộc chiến ở Ukraina, thì Tập Cận Bình, đã nhiều lần gọi tổng thống Nga Putin là « người bạn thân thiết », trong mối quan hệ được gọi là « không có giới hạn » với Nga. Trong cuộc chiến giữa Israel và Hamas, Bắc Kinh không lên án tổ chức Hồi giáo này là khủng bố. Dù Trung Quốc bày tỏ thái độ trung lập, muốn làm bạn với cả Israel và Palestine, các kênh truyền thông Nhà nước truyền tải các nội dung bài Do Thái, đứng về phía Palestine.
Nếu như thông báo cuộc gặp giữa Tập Cận Bình và Joe Biden có thể phản ánh mong muốn của Trung Quốc xoa dịu căng thẳng với Hoa Kỳ, thì Tập Cận Bình khó có thể giữ được thế cân bằng giữa một bên là cần duy trì thái độ cứng rắn, đồng nghĩa với việc không chấp nhận xoa dịu căng thẳng và bên kia là thái độ linh hoạt, rất có thể bị coi là « có tội », tức là sự yếu kém trước các đòi hỏi của Biden.
Asialyst kết luận rằng cuộc gặp này cũng không dễ dàng cho Biden, vì cần phải vừa thể hiện là một nhà lãnh đạo có trách nhiệm trước một thế giới bị chao đảo bởi chiến tranh Israel, nhưng cũng không thể từ bỏ các nguyên tắc của một đất nước muốn duy trì vị thế cường quốc lớn nhất thế giới, trong lĩnh vực chính trị, kinh tế, hay quân sự.
